Dagwandeling door het Deelerwoud : Wandelen bij Woeste HoeveDe wandelroute gaat het Deelerwoud binnen door een eikenbos met een rijke ondergroei aan bosbessen. In het Deelerwoud vinden vele diersoorten hun thuis. Ook als je de dieren zelf niet kunt zien, kun je hun sporen nog bekijken. Dat het Deelerwoud ooit een stuifzand gebied is geweest is nog te zien aan de vele begroeide stuifduintjes die in het bos te vinden zijn. Ook de Kleine Heide van het Deelerwoud biedt een aantal prachtige vergezichten. Onderweg zijn er verschillende bankjes om van deze uitzichten te genieten. Midden op de Kleine Heide van het Deelerwoud ligt een omgevallen boom. Om de heide niet te laten vergrassen zijn er verschillende methodes: bijvoorbeeld maaien en afvoeren of plaggen. Langs de route liggen een aantal stroken waar deze verschillende methodes toegepast zijn.Bekijk meer informatie over deze wandelroute via het webwandelroute, wandeling, wandelen, 1. Parkeerplaats Woeste Hoeve, 2. Knooppunt zwijnenraster, 3. Wroetplek wilde zwijnen, 4. Twee linden, 5. Gevelsteen Lebret's Hoeve, 6. Rosmolen, 7. Jachtopzienerswoning, 8. Voorhuis Lebret's Hoeve, 9. Wildraster, 10. Krentenboompjes, 11. Zwijnenpoel, 12. Beukenbosje, 13. Bankje rand van kapvlakte, 14. Grind, 15. Rustgebied voor dieren, 16. Zwijnenpoel of zoele, 17. Stuifduintjes, 18. Hertenpaadje, 19. Hoek kleine Heide, 20. Dicht bos, 21. Edelherten observatie, 22. Bosbessen, 23. Kruising in het Deelerwoud, 24. Vochtige plek met Pitrus, 25. Houtwal van Vliegdennen, 26. Vastgelegde zandduinen, 27. Ruisende vliegdennen, 28. Bankje in het rustgebied, 29. Beuk, 30. Markering oude wegen, 31. Opdeling Deelerwoud, 32. Rustgebied voor het wild, 33. Knooppunt de Bruine Berg, 34. Tuinplant/conifeer in het bos, 35. Wildwissel, 36. Bankje, 37. Vergezicht, 38. Uitzichtpunt, 39. Oude houtwal / wildwal, 40. Boomstronken op akkers, 41. Knooppunt, 42. Laantje met eiken, 43. Jachthuis Deelerwoud, 44. Bankje met uitzicht, 45. Oudste dorp van Nederland: Deelen, 46. Kop van Deelen, 47. Grote Heide, 48. Bosrand, 49. Oude heide, 50. IJstijd droogdal, 51. Bankje met uitzicht, 52. Begraasde Boom, 53. Zweefvliegveld Terlet, 54. Vergraste Heide, 55. Rustgebied voor dieren, 56. Oude Brinkhorsterweg, 57. Knooppunt dennenbos, 58. Geplagde Heide, 59. Gemaaide Heide, 60. Knooppunt op de Kleine Heide, 61. Omgevallen boom, 62. WOB Wouters memorial, 63. Uitzicht over de Kleine Heide, 64. Stuifduintjes, 65. Dode bomen en dood hout, 66. Productie bos, 67. Kruispunt Deelerwoud, 68. Trace snelweg A50, 69. Spechtenboom, 70. Zwijnenpoel, 71. Knooppunt zwijnenraster, 72. Groei Dennen, 73. Meerstammige eikenbomen, 74. Bosbessen, 75. Slingerpaadje, 76. Heuvels in het bos, 77. Informatiebord Deelerwoud, 78. Parkeerplaats Woeste HoeveParkeerplaats Woeste HoeveNabij de Oude herberg de 'Woeste hoeve' ligt er in de bocht van de weg, voor de brug over de snelweg A50 een vrij groot parkeerterrein. Startpunt voor wandelingen van diverse lengte door het Deelerwoud. De bushalte de Woeste Hoeve is te vinden aan de andere kant van de snelweg. Loop hiervoor de parkeerplaats af en sla twee maal rechts af en dan nog een stukje doorlopen.Knooppunt zwijnenrasterDit knooppunt ligt vlak bij het zwijnenraster. Op deze wijze probeert men de zwijnen in bepaalde gebieden te houden. Op zoek naar voedsel, zoals larven van insecten en wormen kunnen ze in korte tijd een mooi gazon helemaal omwroeten. Zwijnen in de berm van de weg zijn op de Veluwe vaak de oorzaak van ongelukken in de nacht. Rijdt dus 's avonds steeds voorzichtig.Wroetplek wilde zwijnenIn het hele Deelerwoud kun je zo hier en daar plekken tegenkomen die omgewoeld zijn. Het zijn de wroetplekken van de vele wilde zwijnen die in dit gebied voorkomen. Deze varkens zijn op zoek naar insecten en wormen in de bodem. Daarnaast eten ze ook graag eikels.Twee lindenDeze linden lijken ooit voor het voorhuis van een boerderij gestaan te hebben. Kan iemand hier wat meer over vertellen? Op deze wijze vertellen wij graag samen met de plaatselijke bevolking het regionaal beeldverhaal.Gevelsteen Lebret's HoeveAl in 1860 stond hier al een boerderij. Aan deze gevelsteen is te zien dat de huidige boerderij met deze grote schuur 'Lebret's Hoeve gebouwd werd in 1911. Voordien heette deze woonplaats de 'Van Heeckerens Hoeve'. Vanaf 1979 is de Lebret's hoeve rijksmonument en ook weer bewoond.RosmolenAan de zijkant van de Lebret's Hoeve ligt een terras dat de vorm lijkt te hebben van een antieke dorsvloer. Het blijkt een antieke rosmolen, waar met behulp van paarden (ros=paard) het rijpe koren werd gedorst. Dit was een andere methode dan waarbij het graan met klepels door de mannen werd geslagen op de dorsvloer, zodat het graan uit de aren vrij kwam.Jachtopzienerswoning Wat moet het bijzonder zijn, zo midden in het bos te wonen. En zo stil. Dit is de jachtopzienerswoning van het Deelerwoud woning van het Deelerwoud uit 1911. Vanaf 1967 is het huis in bezit van Natuurmonumenten en vanaf 1972 woont er de jachtopziener weer. Momenteel wordt het huis gerenoveerd.Voorhuis Lebret's HoeveVan deze zijde kijk je tegen het voorhuis van de Lebret's Hoeve aan. Kijk eens naar de prachtige leilinden voor de duur, de zonneschermen uit de vorige eeuw. Zij voorkwamen dat 's zomers de zon te veel naar binnen scheen. Naast het huis staat het puthuis, ook een monument.WildrasterOndanks de vele wildviaducten op de Veluwe, die je de indruk geven dat het wild vrij rond kan trekken, is de Veluwe nog niet zonder wildrasters. Voor het beheer van de wildstand is het noodzakelijk dat er nog wel hekken zijn. Soms is het zo dat de mensen buitengesloten worden, zodat het wild inderdaad vrij baan krijgt.KrentenboompjesIn de ondergroei van dit bos zijn veel krenteboompjes, een struikvormige bes dragende boomsoort. In het voorjaar bloeien ze prachtig met een zee van witte bloemen tegen het rood bruine blad. In de herfst kleuren de blaadjes diep rood als er nachtvorst is geweest.ZwijnenpoelEen van de vele zwijnenpoelen in het Deelerwoud, waar de wilde varkens een modderbad kunnen nemen. Zo raken ze het ongedierte en de luizen in de vacht kwijt.BeukenbosjeOp de droge Veluwe weet dit groepje beuken zich te handhaven. Elke boomsoort stelt zijn eigen eisen aan het kalkgehalte in de bodem. Deze zandige bodems zijn kalkarm. Berken vragen heel weinig kalk, de dennenbomen meer, dan de eiken. De beuken hebben de meeste kalk nodig in de bodem, willen ze voedingstoffen kunnen opnemen. Daarom komen er in het kalkgebied ten noorden van Parijs in Frankrijk zoveel prachtige beukenbossen voor. Hier heeft de bosbouwer het erop gewaagd en een klein stukje van het Deelerwoud met een arme zandgrond als bodem ingepoot met Beuken. Vermoedelijk om te kijken of het mogelijk is om ook andere delen van het Deelerwoud met Beukenbos aan te planten.Bankje rand van kapvlakteBankje rand van kapvlakte. Vanaf dit hooggelegen punt kun je de zwijnen en herten de kapvlakte zien oversteken. Je moet wel geduld hebben: herten zijn er niet alle dagen te zien. Ook niet zijn ze elk jaar op dezelfde plekken te zien. Op de kapvlakte waar het bankje over uitkijkt, kan zich door kieming van nieuwe boompjes een natuurlijk bos ontwikkelen. Dit in contrast met het bos achter het bankje dat aangeplant productiebos is.GrindKijk eens naar de grond. Je ziet hier een heleboel kiezelstenen aan de oppervlakte liggen. Toen dit gebied nog een stuifzand was, is het losse zand weggewaaid en bleven de zwaardere kiezelstenen achter. De aanwezigheid van een grote concentraties kiezelstenen in de bodem vertelt de deskundige dus iets over de omstandigheden hier ter plekke uit een ver verleden. Hij/zij kan de bodem lezen. In de Middeleeuwen en ook daarna was de Veluwe een grote stuivende zandbad door de overbegrazing met schapen. Het zand werd later door bebossing met heel veel moeite in bedwang gehouden. Rustgebied voor dierenVoor de grazers is altijd een rustige plek nodig om te kunnen herkauwen. Zowel herten, reeen en grote grazers als Schotse Hooglanders behoren tot de groep herkauwers. Zij eten grassen, maar dit moeilijk te verteren groenvoer moet door vier magen en ook nog eens opnieuw gekauwd worden in de bek, voordat voedingsstoffen eruit in het lichaam kunnen worden opgenomen. Daarmee zijn die dieren dus bezig in het rustgebied. Stoor ze niet. Een deel van Deelerwoud is voor publiek opengesteld, een groot deel is nog steeds particulier bezit. Er zijn ook veel rustgebieden niet toegankelijk.Zwijnenpoel of zoeleEen van de vele zwijnenpoelen of zoele in het Deelerwoud. Wilde zwijnen of everzwijnen houden ervan dagelijks een modderbad te nemen. Zo hebben ze minder last van insecten.StuifduintjesBulten zoals je die hier in het bos ziet, zijn op de Veluwe of grafheuvels en of stuifduintjes zoals hier. Deze heuvels in het bos zijn kleine stuifduinen die begroeid zijn met bos, zodat het stuivende zand vastgelegd met de wortels van de vegetatie. Doordat er hier zoveel bij elkaar liggen en ook onregelmatig van vorm zijn, zijn het dus heel waarschijnlijk geen grafheuvels. Vroege bewoners bouwden hun huizen vaak op de rand van de beekdalen. De grafheuvels lagen in de buurt van hun nederzettingen.HertenpaadjeAls je er een beetje een oog voor hebt, kun je hier een van de vele hertenpaadjes in de heide zien. (bij de rode pijlen op de foto) Zo'n hertenpaadje heet ook wel een wildwissel. Herten gebruiken steeds hetzelfde spoor wat dus te zien aan de platgetrapte vegetatie. Je moet nu niet verwachten dat er terwijl je hier loopt een aantal herten langs het paadje ziet komen. Dat gebeurt meestal alleen 's morgens heel vroeg. Misschien heb je geluk als je een keer met de boswachter meegaat herten kijken.Hoek kleine HeideOp de hoek van de Kleine Heide zijn soms herten en reeen aan de bosrand en tussen de bomen te zien. Ga eens rustig op de grond zitten op een zomernamiddag en wacht dan rustig op de dingen die komen. Het kan echt heel spannend worden! Denk erom, voor zonsondergang moet je het Deelerwoud weer verlaten hebben.Dicht bosDe bomen in dit bos staan nog steeds heel dicht op elkaar. Het bos lijkt daardoor ondoordringbaar. Er is nooit in gedund zoals dat in productiebos wel het geval is. Zo ontstaat een ideaal bos om het rustgebied voor de grazers af te schermen.Edelherten observatieAls regelmatige bezoeker van dit deel van het Deelerwoud hebben we hier 's zomers op deze plek in late middagzon regelmatig een groep edelherten aangetroffen. Soms waren er zelfs kalfjes bij. Als je rustig op het pad blijft staan en weinig geluid maakt, kun je ze heel goed bekijken. Ook zonder verrekijker is het goed te zien, hoe ze rustig grazend hun weg zoeken.BosbessenNiet alleen mensen vinden de donkerblauwe bessen van de Blauwe bosbes (Vaccinium myrtillus), die in juli vol op aan deze struiken groeien, lekker. De sappige groene takjes met de kleine groene blaadjes worden hier langs het pad kort gehouden door de grazers in dit gebied. Deze struiken zullen waarschijnlijk ook geen vruchten dragen.Kruising in het Deelerwoudkruispunten zijn splitsingen van route trajecten. Met onze routeplanner kun je ook zelf vanaf hier een route samenstellen. Deze heeft dezelfde interactiviteit dan de route die je nu gebruikt.Vochtige plek met PitrusHier lijkt het zo droog, zeker als je hier op een mooi zomerdag wandelt. Toch komt er hier op verschillende plekke regenwater aan de oppervlakte. Een kleine ondoorlatende laag zorgt dat het regenwater vanuit het omliggende gebied zich hier verzameld en een drinkplek voor de dieren wordt. Ook aan de planten die er groeien, kun je zien dat de bodem vochtig is. Er groeit massaal Pitrus (Juncus effusus). Splits je de stengel voorzichtig in tweeen, dan kun je met je duim de witte pit, het merg, eruit halen. Dit merg werd al door de Romeinen in hun olielampjes als pit gebruikt.Houtwal van VliegdennenAls het stuivende zand niet meer in bedwang kan worden gehouden, en landbouwgronden onder het zand verdwijnen, dan moet de mens ingrijpen. In eerste instantie werden schermen van jonge zwarte dennen, ook wel vliegdennen genoemd, gepoot. Dit lijkt zo'n uitgegroeid windscherm. De dennen zijn al ongeveer 80 jaar oud.Vastgelegde zandduinenOmstreeks 1850 was de Veluwe hier een grote zandbak. Grote zandverstuivingen bedreigden wegen en nederzettingen. Er was gewoon duinvorming door de wind. Op dit knooppunt zie je om je heen veel heuveltjes liggen. Dit zijn de vroegere stuifduinen. Met de aanplant van bomen en het zetten van schermen van wilgentenen probeerde men het zand tegen te houden. Boomwortels alleen konden het stuivende zand vasthouden. Nu zijn die zandduintjes met grassen en mossen begroeid.Ruisende vliegdennenOp de uitgestrekte zandverstuivingen van de Veluwe werden in de negentiende eeuw massaal dennen aangeplant om het zand vast te leggen. En dat is heel goed gelukt. Hier op dit knooppunt staan prachtige grote oude exemplaren van deze grove den. Ze heten ook wel vliegden, omdat het zaad in de zomer door de wind wordt verspreid, overal in de open vlakte gemakkelijk kiemt. Als de heidevelden begrensd door deze dennen, niet meer begraast worden, groeien ze binnen enkele jaren dicht met deze dennen. Op een warme zomerdag regent het zaadjes uit de open knappende dennenkegels. Een verschijnsel om eens stil bij te staan.Bankje in het rustgebiedVlak naast het pad met uitzicht op het rustgebied voor het groot wild staat dit bankje. Een mooi moment om even uit te rusten van de wandeling. Wie weet zie je wel herten of ander wild voorbij komen.BeukVlak naast het pad staat deze mooi uitgegroeide beuk. Als een van de weinige beuken hier boven op de Veluwe weet dit exemplaar zich te handhaven. Beuken vragen om een rijkere bodem dan hier de arme zandgronden, waar de eiken en ook de Berk zich beter thuis voelt.Markering oude wegenOok hier vind je een restant van een eikenlaan met Amerikaanse eiken langs de Hoog Deelenseweg. Er staan nog enkele prachtig uitgegroeide exemplaren. Wegen hier in het Deelerwoud worden vaak door eiken gemarkeerd. Bij een rondvlucht vanaf het Nationaal Zweefvliegcentrum Terlet kun je in de herfst dit oude wegenpatroon, dat overeenkomt met de middeleeuwse kaarten van Geelkerkcken (1585 - 1656) zelf nog steeds zien. De kaarten zijn in het Gelders Archief.Opdeling DeelerwoudSlechts een deel van het Deelerwoud is in handen van Natuurmonumenten en voor het publiek toegankelijk. Hier gaat de Hoog Deelense weg het gesloten gebied in. Het deel rondom het huis Hoog Deelen, achter het hek, is niet toegankelijk voor het publiek. Er staat een hek omheen en bronnen op internet vermelden dat het terrein gebruikt wordt als herten-farm.Rustgebied voor het wildRustgebied voor het wild. Op deze plek stond vroeger het hek van het Deelerwoud. Sinds er een wildwissel met Nationaal Park de Hoge Veluwe is gemaakt, is het hek weggehaald. Dieren kunnen nu vanuit het rustgebied de weg naar Hoenderloo oversteken en het Nationaal Park de Hoge Veluwe binnengaan. Op deze wijze worden de leefgebieden van de grotere zoogdieren vergroot.Knooppunt de Bruine BergKnooppunten in onze routes zijn nodig om trajectstukken aan elkaar te knopen. Op die wijze is het mogelijk met de routeplanner een eigen wandeling samen te stellen.Tuinplant/conifeer in het bosBij dit knooppunt staat een conifeer in het bos. Coniferen zijn exotische planten. Ze werden in de jaren '70 veel gebruikt in heggen als afscheiding van tuinen. Ze komen van nature niet voor in de Nederlandse bossen. Verderop staan er nog meer. Het lijkt erop dat er ooit oude volwassen coniferen hebben gestaan die gezorgd hebben voor veel kiemplanten.WildwisselOm de versnippering van de natuur tegen te gaan en het leefgebied van de edelherten, damherten en reeen uit te breiden is het Deelerwoud verbonden met de Hoge Veluwe. Op veel plaatsen zijn zogenaamde ecoducten aangelegd. Op minder drukke plaatsen zoals hier, zijn wildwissels aangelegd. Op deze gelijkvloerse kruisingen passeren de auto's met gepaste snelheid. Aan de overkant is het hek van het Nationaal Park de Hoge Veluwe verlaagd, zodat herten kunnen passeren. Wilde zwijnen hebben geen vrije toegang tot de Hoge Veluwe en de moeflons mogen er niet uit. De migratie van de herten wordt in de gaten gehouden met camera's, zodat duidelijk wordt hoeveel gebruik ze maken van deze nieuwe mogelijkheid.BankjeLangs het pad verscholen in de bosrand staat een bankje met een mooi uitzicht over de lagergelegen delen van het Deelerwoud, het eerste stuk van Nationaal Park de Hoge Veluwe en het onlangs vergrote heidegebied. Een mooi punt om even bij te komen van de wandeling en te wachten op eventuele herten die via het wildwissel overgestoken zijn. Aan de sporen op het pad is te zien dat ze regelmatig voorbij komen.VergezichtVanaf het pad heb je bij mooi weer een prachtig vergezicht richting het Nationaal Park de Hoge Veluwe dat een stuk lager ligt. Je kunt het heidegebied het Deelense Veld aan de horizon zien liggen. Als je loopt langs dit pad heb je een goed beeld van hoe de Veluwe er vanaf de Middeleeuwen heeft uitgezien: onbevolkt en met grote heidevelden.UitzichtpuntAls het hek open staat, is het de moeite waard er even doorheen te lopen en te genieten van het uitzicht over de landbouw-enclave Deelen. De Kop van Deelen, waar je over uitkijkt, is een oud landbouwgebied. De meeste bebouwing die je nu ziet is in het begin de Tweede Wereld Oorlog door de Duitsers gebouwd. Legeringsgebouwen voor manschappen, onderhoudspersoneel en piloten werden gebouwd in de vorm van boerderijen en op een natuurlijke wijze ingepast in het landschap, zodat het complex zo min mogelijk aandacht zou trekken bij eventuele verkenningsvluchten van de Britten. Oude houtwal / wildwalHoutwallen zijn ontstaan doordat men stronken van de akkers aan de rand daarvan opstapelde als een eerste wildkering. De akkers waren dus op den duur door wallen omgeven. Doornige struiken als meidoorn en sleedoorn, die vaak op deze houtwallen groeiden zijn ook het middeleeuwser prikkeldraad. Op deze houtwal staat ook een meerstammige berk. Het lijkt een groepje bomen van dezelfde soort. Maar waarschijnlijk groeien al deze bomen op een zelfde stam. Zoiets is een gewoon beeld bij eiken. In eikenhakhout vind je hetzelfde beeld veel vaker.Boomstronken op akkersBij het kappen van dit bos liet men hier de boomstronken gewoon zitten. Dit beeld met stronken was normaal bij akkers voor de landbouw tot ongeveer het jaar 1000. Tot die tijd werd er voor de landbouw steeds een stuk bos gekapt en gebruikt als akker. De akkers werden bewerkt tot de grond uitgeput was. Daarna werd er telkens opnieuw een stuk bos gekapt. Na het jaar 1000 kwam hierin een grote verandering. Er werd bemest en men paste het drieslag stelsel toe (wisseling van gewassen, afgewisseld met braak liggen). De opbrengst was zo aanzienlijk groter. Pas toen loonde het ook de moeite boomstronken uit de akkers te verwijderen. Kloosterorde gaven hierin het goede voorbeeld. Tot die tijd ploegden de boeren gewoon tussen de halfvergane boomstronken door, zoals soms te zien is op vroeg middeleeuwse afbeeldingen. Overeenkomst met deze beelden kwam bij mij op bij het zien van deze plek.KnooppuntHet routenetwerk Groenendaal en Deelen is opgebouwd uit vele routestukken. Om meerdere rondwandelingen te kunnen aanbieden, zijn er vele knooppunten nodig om de routestukken aan elkaar te knopen. Dit is zo'n knooppunt van routestukken. Ook de routebeschrijvingen worden in twee richtingen beschreven. Mocht het hier en daar voor je nog wat onduidelijk zijn, wil je ons dit meedelen, dan kunnen wij dat per ommegaande verbeteren.Laantje met eikenHier in het Deelerwoud staat een prachtig laantje met Amerikaanse eiken. In het voorjaar heeft de laan frisse groene blaadjes. In de zomer zorgt die voor schaduw en koelte. In de herfst kleuren de bladeren prachtig geel of rood als er nachtvorst is geweest. Deze wisseling van de seizoenen maakt het wandelen in de natuur in elk seizoen boeiend, als je er eens op attent gemaakt bent. Onze online routenetwerken proberen met een wisseling van foto's eveneens de seizoenen te volgen.Jachthuis DeelerwoudIn 1915 liet de heer Lebret een houten prefab jachthuis bouwen in het Deelerwoud. Het huis werd als bouwpakket aangeleverd en geplaatst op een gemetselde bakstenen voet. Veel van het interieur is nog in oorspronkelijke staat. Het jachthuis is sinds 1945 in gebruik als woning. Het jachthuis is een rijksmonument omdat het een goed beeld geeft van een jachthuis uit de periode rond 1900.Bankje met uitzichtHoewel het gebied een groot open middenterrein heeft en de wandeling langs de randen steeds de lange rechte paden volgt, is het genieten van de heidelandschap in stilte een goed moment om te ontspannen.Oudste dorp van Nederland: DeelenIn nederzettingen heb je altijd water nodig om te overleven. Vroeger maar ook tegenwoordig. Hier sta je midden in het dal, dat de waterloop vormt, waaruit de paar boerderijen, die de nederzetting Deelen vormen ook nu nog hun water betrekken. Met een pomp kun je hier gemakkelijk water oppompen. Ook de bezetters maakten voor hun uitgebreide nederzetting gebruik van deze mogelijkheid een eigen watervoorziening te hebben, waardoor ze onafhankelijk waren van hun omgeving.Kop van DeelenAchter het hek zie je een aantal gebouwen staan. Het ensemble vormt de nederzetting de Kop van Deelen. Ze zijn in de Tweede Wereld oorlog gebouwd door de Duitsers als luchtverkeersleiding centrum voor de Fliegerhorst Deelen. Boven dit deel van Nederland speelde zich de eerste oorlogsjaren een luchtoorlog af tegen Engeland. Ook tijdens de koude oorlog deden deze gebouwen voor de Nederlandse luchtmacht dienst. Alle 600 gebouwen vormen sinds 2006 een rijksmonument. In deze gebouwen hier, voormalige Duitse bunkers, is nu de Hoenderloogroep gevestigd.Grote HeideVanaf dit punt loopt er een wandelpad verder over de Grote Heide van natuurgebied Deelerwoud, een prachtig open heidegebied, waar je in de zomer nog de veldleeuweriken kunt horen zingen.BosrandBosrand met doorzicht naar de weilanden van de Kop van Deelen. De Kop van Deelen is een hoog zandduin, dat deel uit maakt van de Schaarsbergse zandrug. Al sinds de Middeleeuwen is hier een agrarische gemeenschap van meerdere boerderijen gevestigd. Ondanks het feit dat de Duitser op de Kop van Deelen diverse huizen/bunkers in de vorm van boerderijen hebben bijgebouwd, hebben zij deze met in acht neming van de oude wegenpatronen in het landschap geplaatst. Nu is er een dependance de Hoenderloogroep op de Kop van Deelen geplaatst. Jongeren met een heftig verleden worden er in een prikkelarme omgeving op deelname aan de maatschappij voorbereid.Oude heideOp de foto zie je een oude uit elkaar gevallen heidestruik. Zoals je kunt zien in het veld, verjongt de heide zich niet, als de oude planten dood gaan. Je moet dus als mens ingrijpen in de natuur om de heidevelden te behouden. Tijdens deze wandelingen zie je drie soorten ingrepen: maaien, plaggen en intensief begrazen door schapen. Heidevelden zijn dus door mensen sinds de prehistorie al in stand gehouden. Ze zijn kenmerkend voor deze arme zandgronden. IJstijd droogdalEen deel van de hoogteverschillen in het terrein zijn ontstaan doordat smeltwater van de gletsjers en de gebieden met een bevroren bodem, bovengronds werden afgevoerd richting de Rijn. Deze verlaging in het landschap is wat de geologen een ijstijd dal noemen. Omdat in het dal er geen water meer stroomt, wordt dit een droogdal genoemd. Mensen uit de prehistorie woonden bij voorkeur op deze plekken. Je kunt hier dus ook prehistorische bodemvondsten verwachten.Bankje met uitzichtIn het Deelerwoud staan maar een paar bankjes om uit te rusten en van het uitzicht te genieten. Maak er dus maar gebruik van.Begraasde BoomEen merkwaardige boom, die aan de onderzijde zo mooi vlak is. Hoe zou dat komen? Kun jij nu bedenken hoe ver de edelherten de kop kunnen strekken om bij de frisse jonge blaadjes van de eiken te komen? Als je een boom ziet, die aan de onderzijde zo prachtig glad geschoren is, weet je dat er heel wat grazers in het gebied aanwezig zijn. Je kunt ook een schatting maken, hoe groot ze zullen zijn.Zweefvliegveld TerletHiernaast ligt het Nationaal Zweefvliegcentrum Terlet. Er vliegen verschillende clubs. Als je wilt kun je ook een vlucht boeken. Zweefvliegtuigen worden in het seizoen regelmatig met de lier opgetrokken tot ongeveer 300 meter. Daarna wordt je door de thermiek in de lucht gehouden. Je begint dan aan een langzame daling. Het kabel van de lier komt met een parachute naar beneden. Het luchtvaartterrein mag niet betreden worden.Vergraste HeideHoewel op de kaart dit stuk nog aangegeven staat als een grote vlakte paarse heide, is hier de heide sterk vergrast. Vergrassing is een verschijnsel waarbij in voormalige heidevelden enkele dominante grassoorten de heide verdringen. Oorzaak van vergrassing is vermesting ofwel depositie van meststoffen. Droge heide zoals hier vergrast met de bochtige smele. Op de nattere plekken vind je de dichte pollen pijpenstrootje.Rustgebied voor dierenIn het Deelerwoud zijn bepaalde stukken niet toegankelijk voor wandelaars. Het zijn de rustgebied voor herkauwers, als herten en reeen. Zij hebben geen enzymen, die plantenresten kunnen afbreken; ze gebruiken voor dit doel bacterien, die het afbreken van die plantenresten tijdens de spijsvertering wel voor elkaar krijgen. De dieren krijgen die bacterien binnen door het eten van aarde. Bij het herkauwen vindt eerst een gistingsproces plaats. Het voedsel komt vanuit de slokdarm in de pens van het dier, de eerste van de vier magen waar het voedsel doorheen moet. Als het voedsel door de bacterien in de pens de juiste consistentie heeft, komt het de volgende maagkamer in en wordt daar tot een soort bal gekneed. Hierna braakt het dier de bal op, die dan in de bek wordt fijngemalen en vermengd met speekselenzymen. Dit proces heet herkauwen. Na het kauwen gaat de spijsbal door naar de derde maag, die de bal verder kneedt. Hier gaat het bijna afgebroken voedsel over in de vierde en eigenlijke maag, de lebmaag, een zure omgeving die bacterien doodt. Het dier neemt hier de eiwitten op die de bacterien tijdens dit proces hebben aangemaakt. Oude BrinkhorsterwegOndanks het feit dat de wegens hier niet verhard zijn, zijn ze goed begaanbaar. De wegen in het Deelerwoud zijn al op oude kaarten van Nicolaes van Geelkercken (ca. 1585 - 1656) te vinden. Hij was een heel bekende Gelders landmeter en cartograaf, die in de 17e eeuw in dienst was van de Gelderse overheid. Van hem zijn er nog veel kaarten te bekijken in het Geldersch Archief. Deze oude wegen vormen al die jaren de verbindingen tussen gehuchten, die door wagens, paarden en vooral door voetgangers werden gebruikt. Hier sta je op die middeleeuwse weg van Groenendaal naar de Kop van Deelen.Knooppunt dennenbosDennenbomen zijn dunnen lange bomen, met kransen van takken. De oudere takken sterven af en laten kransen van korte takken staan. Elk voorjaarjaar groeit de boom weer met een nieuwe krans van takken en een nieuwe scheut van ongeveer 15-20 cm. Door het aantal kransen te tellen, kun je vrij gemakkelijk schatten hoe oud dit bos is. Omdat dit routenetwerk uit meerdere stukken bestaat en je ook zelf wandelingen kunt samenstellen met de routeplanner, heb je af en toe knooppunten nodig. Geplagde HeideOpnieuw een methode om de oude heide bijna overwoekerd door grassen een kans te geven een gesloten paars plantendek te vormen. Hier is daarom de heide geplagd. De bovenste laag, de gras- en heidevegetatie is er machinaal afgeschept en afgevoerd. Er blijft dan een kale zandbodem over. In de bodem zitten meer dan voldoende kleine oliehoudende zaden van heideplanten, die hier misschien wel vijftig jaar geleden hebben gegroeid. We noemen dit de zaadbank. Deze zaden kiemen goed, ook nog na zo'n lange tijd. Na enkele jaren is hier in augustus weer een prachtige paarse heide te bewonderen.Gemaaide HeideEr worden allerlei beheersmaatregelen toegepast om de heide te behouden of zelf te laten uitbreiden. Hier werd de heide gemaaid en het maaisel is afgevoerd. Zo treedt de noodzakelijke verschraling van de bodem op. Grassen doen het op die schrale bodem minder goed, zodat de heide een kans krijgt. Voor de heideplant kan de bodem niet arm genoeg zijn.Knooppunt op de Kleine HeideOndanks het feit dat de wandelingen langs veel rechte wegen in het Deelerwoud lopen, is het landschap zeer afwisselend. Van eikenbos kom je op de heide en van de heide weer in dicht productiebos van Dennen. Daarnaast zijn er open gekapte stukken waar de natuur zelf zijn gang kan gaan en waar jong oerbos groeit. Hier sta je midden op de Kleine heide een landschap met adembenemende vergezichten. Bovendien kun je hier op de open heide van de prachtige wolkenluchten genieten.Omgevallen boomHier midden op de heide ligt al enkele jaren een omgevallen boom. Omdat het 's zomers hier droog is, krijgen de schimmels alleen in de winter kans het hout te verteren. Schimmels groeien alleen als er voldoende vocht beschikbaar is. Zo blijft deze boom jarenlang aanwezig in het landschap en heeft menige fotograaf er een plaatje geschoten.WOB Wouters memorialWild observatie punt Wouters Memorial bank is een van de vele observatie punten voor edelherten, wilde zwijnen en reeen op de Veluwe. De vereniging Het Edelhert houdt met een groot aantal vrijwilligers tellingen over het aantal individuen in een gebied, zoals hier het Deelerwoud.Uitzicht over de Kleine HeideVanaf dit bankje heb je een prachtig uitzicht over de Kleine heide, waar je regelmatig groepen edelherten of schotse Hooglanders kunt zien. In de nazomer bloeit de heide prachtig paars.StuifduintjesOok hier zie je in het bos duidelijk de vele stuifduinen. Kijk eens op de kaart, ze staan ook aangegeven. De cartograaf (kaartenmaker) zijn de stuifheuvels ook opgevallen; hij heeft ze met stippeltjes op de kaart aangegeven in het veld van het groene bos. Stuifduintjes ontstaan aan de rand van stuifzandvlaktes. Bomen die daar proberen te groeien worden letterlijk ondergestoven met zand. Dode bomen en dood houtDe beheerder van dit terrein, Natuurmonumenten kiest er al jaren voor dode bomen te laten staan. Ook in het bos wordt veel dood hout gewoon achtergelaten om langzaam te verteren. Zo krijgen ook veel insecten als ook het zo zeldzame Vliegend hert een kans zich te vermeerderen. Het Vliegend hert, onze grootste inlandse kever heeft vijf tot zeven jaar nodig te verpoppen. Bij zoveel dood hout in het bos is het met een storm gevaarlijk in het bos vanwege vallende takken.Productie bosDit dennenbos is een voorbeeld van aangeplant bos op de stuivende heel arme zandgronden. In het begin van de vorige eeuw werd omstreeks 1930 die tijd van grote werkeloosheid hier op de Veluwe grote bospercelen aangeplant. Het hout diende als mijnhout om in de mijnen te gebruiken de gangen te stutten. Later werd dit hout ook in de papierproductie verwerkt. Aan de overkant van het productiebos zie je een kapvlakte die men op natuurlijke wijze weer heeft laten dichtgroeien. Zo ontstaat een natuurlijk bos.Kruispunt DeelerwoudHet Deelerwoud was een groot landgoed bij Hoenderloo. Het Deelerwoud bestaat nu uit drie gebieden. In het noorden het Landgoed Deelerwoud, 675 hectare in particulier bezit. In het westen ligt Hoog Deelen, met 475 hectare ook in particulier bezit. In het zuidoostelijk deel ligt het gebied van Natuurmonumenten met 1230 hectare. Dit gebied is grotendeels opengesteld voor het publiek. Natuurmonumenten kwam mede door een grote publieksactie in bezit van het Deelerwoud. De plannen voor het trace van de A50 veranderden omstreeks 1960 drastisch. Het Deelerwoud wordt door een ecoduct over de A50 verbonden met het Nationaal Park Veluwezoom. Trace snelweg A50De aanleg van de snelweg A 50 is omstreeks 1960 gepland dwars door het Deelerwoud over de Hooge Veluwe naar Knooppunt Grijsoord. Tegen dit trace werd geprotesteerd. Zo kwam die snelweg er niet, hoewel een groot deel van het Deelerwoud al verkocht was. Het duurde tot de jaren '80 voordat het gat in de A50 gevuld werd met een alternatieve route. Men heeft als alternatief voor de route over de Hooge Veluwe besloten om de autoweg Arnhem-Apeldoorn te verbreden. Zo is de huidige A50 ontstaan en moet je vanaf knooppunt Grijsoord tot aan knooppunt de Waterberg dus een stukje omrijden over de A12. Oude wegen kruisen de snelweg. Hier sta je op zo'n kruising. Je ziet aan het eind van de oude weg de auto's op de A50 voorbij schieten.SpechtenboomAf en toe zie je in het bos een bijna dode boom, waarvan de schors hier en daar er af is. Dat heeft de specht gedaan, op zoek naar insecten die net onder de schors in het dode hout leven. Soms maakt de specht in zo'n dode boom een groter rond gat. Het hout is zachter doordat het al een beetje vergaan is. Achter zo'n rond gat zit vaak een nestholte, die de specht zelf heeft uitgehakt. Wil je weten of er jongen in het nest zitten, tik dan eens zachtjes tegen de boom, je hoort de jongen piepen. Wel daarna doorlopen, want kleine vogeltjes kunnen niet erg lang zonder voedsel. De ouders laten zich niet zien zolang jij in de buurt bent. ZwijnenpoelZelfs hier op de droge Veluwe zijn er af en toe kleinen waterpoelen. Hier zie je zo'n zwijnenpoel. Wilde zwijnen houden van een modderbad. Ze rollen en wentelen zich in de modder. Vaak hebben ze veel last van vlooien, muggen en ander stekend ongedierte. Door zich helemaal met modder te bedekken, wordt de overlast minder. Hier kun je zien zelfs zien dat ze een bad genomen hebben en zich daarna geschuurd hebben aan de boomstammen om van de jeuk af te komen.Knooppunt zwijnenrasterDit knooppunt ligt vlak bij het zwijnenraster. Op deze wijze probeert men de zwijnen in bepaalde gebieden te houden. Op zoek naar voedsel, zoals larven van insecten en wormen kunnen ze in korte tijd een mooi gazon helemaal omwroeten. Zwijnen in de berm van de weg zijn op de Veluwe vaak de oorzaak van ongelukken in de nacht. Rijdt dus 's avonds steeds voorzichtig.Groei DennenAls je wilt weten hoe oud deze dennenbomen zijn, dan moet je weten hoe een dennenboom groeit. Elk voorjaar groeit de knop die in het topje van de jonge boom zit, de eindknop, uit met een nieuwe scheut van ongeveer 20 cm. Aan de basis van de eindknop ontplooit zich een krans van takken. Deze zijtakken groeien wel een beetje uit, maar de hoofdstam blijkt de verticale stam te zijn. Zo ontstaat in de loop van de jaren, een lange rechte stam. De restanten van de kransen zijtakken zijn nog op de stam te zien, als afgebroken zijtakken. Tel nu maar eens hoeveel kransen je bij benadering kunt zien en dan weet je net als de boswachter, hoe oud deze bomen ongeveer zijn.Meerstammige eikenbomenIn dit bos van overstaanders, kleine kromme eikenbomen (eikenhakhout) staat er zo af en toe een meerstammige oude monumentale eik tussen. Deze eiken zijn met hun dikke stammen natuurlijk veel ouder dan de omringende bomen in dit bos. Het lijkt erop dat ook in dit bos vroeger eikenbast verzameld werd van al die overstaanders. Omdat eiken in het voorjaar vrij laat blad krijgen, is hier een prachtige ondergroei van bosbessen ontwikkeld.BosbessenDe groene ondergroei in dit eikenbos zijn blauwe bosbessen, In de winter zijn het groene takjes zonder blaadjes. In juni bloeien de bosbessen met kleine bolvormige bloemen. De hommels zoemen hier vrolijk in het rond op zoek naar honing. Ondertussen bevruchten ze de bosbesbloemen. In juli kun je hier heerlijk met de hand bosbessen verzamelen. Let op: de donkerblauwe kleurstof van de bessen geeft vlekken, die er moeilijk in de was eruit gaan.SlingerpaadjeVoor de beleving van het landschap: heb je wel gemerkt dat je over een romantisch slingerpaadje door het bos loopt. Het paadje slingert langzaam omhoog tussen de heuvels door. De heuvels zelf vormen een prachtige entourage van de scene doordat ze begroeid zijn met weelderig omhoog kronkelende eiken en voorzien zijn van een tapijt van groene bosbessen als ondergroei. Het geheel vormt een bijzondere ervaring als je eroverheen loopt.Heuvels in het bosDe heuvels links en rechts van het pad zijn ontstaan door het opstuiven van stuifzand. Ooit was het Deelerwoud een grote zandvlakte en stoof het zand alle kanten op, zoals in een zandwoestijn. Later is het zand vastgelegd door er massaal dennen aan te planten. Langzamerhand is het bos over de heuvels gegroeid. De laag humus is zo dik geworden dat er zelfs loofbomen op deze schrale groenden kunnen groeien, hier midden op de Veluwe.Informatiebord DeelerwoudAan het begin van het Deelerwoud langs de toegangsweg vanaf de Woeste Hoeve heeft Natuurmonumenten een informatiebord neergezet. Je vindt er allerlei nuttige achtergrond informatie over natuurgebied het Deelerwoud en het beleid van Natuurmonumenten.Parkeerplaats Woeste HoeveNabij de Oude herberg de 'Woeste hoeve' ligt er in de bocht van de weg, voor de brug over de snelweg A50 een vrij groot parkeerterrein. Startpunt voor wandelingen van diverse lengte door het Deelerwoud. De bushalte de Woeste Hoeve is te vinden aan de andere kant van de snelweg. Loop hiervoor de parkeerplaats af en sla twee maal rechts af en dan nog een stukje doorlopen.Routetraject 11